Η πρώτη επαφή με τα στερεότυπα των κλασικών παραμυθιών έγινε στις αρχές του 2019, αφού είχαν επιλεγεί τα παραμύθια. Δυο ομάδες εργασίας, μια αποτελούμενη από παιδιά ηλικίας 5-7 ετών και μια από εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, εντόπισαν, αποδόμησαν και αναδόμησαν τα στερεότυπα. Το υλικό αυτών των ομάδων αποτέλεσε τη βάση των διδακτικών ενοτήτων που αναπτύχθηκαν για την εργασία με τα μικρά παιδιά, πάνω στο θέμα της πρόληψης της έμφυλης βίας καθώς και της προώθησης της ισότητας των φύλων.
Οι διδακτικές ενότητες και οι δραστηριότητές που αναπτύχθηκαν, έχουν ως αφετηρία το συμβολικό λόγο του παραμυθιού και τους ήρωές του, αποτελούν όμως την αφορμή για την ανάπτυξη συνθηκών δημιουργίας όρων και προϋποθέσεων, ώστε να διευκολυνθούν τα μικρά παιδιά στην αναζήτηση και πολλαπλών λύσεων, σε ερωτήματα/προβλήματα που ανακύπτουν κατά την εκπαιδευτική διαδικασία, ειδικά αν φροντίσουμε να εμπλουτιστεί αυτή με στοιχεία της καθημερινότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, οι δείκτες για την ισότητα των φύλων του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων- EIGE έδωσαν το «υλικό» για τα στοιχεία της καθημερινότητας. Η προώθηση της ισότητας των φύλων γίνεται μέσα από δραστηριότητες που αφορούν την εκπαίδευση, την υγεία, τη δουλειά, την αμοιβή, τον ελεύθερο χρόνο, τη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων -είναι οι δείκτες για την ισότητα των φύλων του EIGE.
Η πρώτη εφαρμογή των διδακτικών ενοτήτων ξεκίνησε το 2020 στην Καρδίτσα. Η ομάδα των παιδιών περιλάμβανε παιδιά ηλικίας 5 έως 7 ετών, αγόρια και κορίτσια. Η υλοποίηση των δραστηριοτήτων περιλαμβάνει διαδραστικές μεθόδους εργασίας, όπως ο καταιγισμός ιδεών, παιχνίδια ρόλων, ανάγνωση παραμυθιών, ομαδικές συζητήσεις κ.λπ., αλλά και οπτικό υλικό, όπως εικόνες των κύριων χαρακτήρων, μακέτες, παρουσιάσεις, αυτοκόλλητα, κούκλες κ.λπ.. Οι μέθοδοι εργασίας επιλέχθηκαν με στόχο να διευρύνουν τις δυνατότητες των παιδιών για δημιουργική και κριτική σκέψη. Η καινοτομία της προσέγγισης των δραστηριοτήτων μέσα από το παραμύθι και τους ήρωές του δημιουργεί ένα μαθησιακό περιβάλλον που αποτελεί πηγή ερεθισμάτων και εμπειριών, προωθεί τη φυσική τους τάση για πειραματισμούς και εξερευνήσεις και ενθαρρύνει την πρωτοβουλία, την ανάληψη ευθυνών, την έκφραση ιδεών και τη συν-οικοδόμηση∗ νοημάτων. Οι συζητήσεις και η εργασία σε μικρές ή μεγάλες ομάδες βοήθησαν τα παιδιά:
- να λειτουργούν υπεύθυνα και αυτόνομα, να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, να υποστηρίζουν τις επιλογές τους, χτίζοντας έτσι την προσωπική τους ταυτότητα
- να τολμούν να δοκιμάζουν μέσα στην ασφάλεια που τους παρέχει το παιχνίδι και ο συμβολικός λόγος του παραμυθιού
- να διατυπώνουν ερωτήματα και να θέτουν προβλήματα,
- να αναπτύσσουν στρατηγικές για να λύσουν προβλήματα,
- να εφαρμόζουν δημιουργικά τις γνώσεις τους σε νέες καταστάσεις.
∗ Ως διδακτική στρατηγική, η συν-οικοδόμηση αναφέρεται στη διαδικασία όπου εκπαιδευτικός και παιδιά, μαζί, δημιουργούν νοήματα και αποκτούν γνώσεις για τον κόσμο.
Η μέθοδος αυτή βοήθησε τα παιδιά να ανακαλύψουν χαρακτηριστικά του κόσμου που τα περιβάλλει και αφορούν τη ισότητα των φύλων και την πρόληψη ενάντια στη βία με βάση το φύλο. Παίζοντας μοιράζονται και διαπραγματεύονται διαφορετικές κοινωνικές εμπειρίες, όπως για παράδειγμα να δοκιμάζουν καθημερινούς ρόλους οικείων σ’ αυτά ανθρώπων, να διερευνούν ιδέες, θέματα και γεγονότα που τα εντυπωσιάζουν και κεντρίζουν τη περιέργειά τους, να υλοποιούν διερευνήσεις που ξεκινούν από τα δικά τους ενδιαφέροντα και ερωτήματα, όλα αυτά που βοηθούν τα παιδιά να γίνουν πιο αυτόνομα στη σκέψη τους.
Η κατανόηση της έννοιας της ισότητας των φύλων ήταν είτε άμεση, με την αφήγηση του παραμυθιού, είτε έμμεση, με τη χρήση μιας γλώσσας που κάνει ορατά και τα δύο φύλα. Στο στόχο αυτό συνέτειναν και οι αναπαραστάσεις, καθώς και η έντονη περιγραφή της θετικής πλευράς της καλύτερης ζωής όλων, όταν άνδρες και γυναίκες εργάζονται, δημιουργούν, αποφασίζουν από κοινού, ζουν με ισοτιμία.
Τα παιδιά συμμετείχαν στις ομάδες και στις δραστηριότητες ισότιμα, ενθαρρύνθηκαν να σκεφτούν έξω από τα στερεότυπα του φύλου χωρίς να φοβούνται ότι θα γελοιοποιηθούν ή θα απορριφθούν, γεγονός που διασφάλισε την προώθηση της ισότητας, της δικαιοσύνης και ενεργής συμμετοχής όλων στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Καθοριστικής σημασίας για την υλοποίηση των διδακτικών ενοτήτων είναι ο ρόλος του εκπαιδευτικού/συντονιστή. Είναι το άτομο το οποίο δημιουργεί το κατάλληλο κλίμα εμπιστοσύνης και σεβασμού για την ομαδική εμπειρία και «εκπαιδεύει» τα παιδιά που συμμετέχουν να είναι μέλη της ομάδας. Η προσαρμοστικότητα, η ευστροφία, ο σεβασμός στο άλλο παιδί, καθώς και η προσωπικότητα του εκπαιδευτικού/συντονιστή σε σχέση με τη δυναμική της ομάδας, είναι το σημείο κλειδί στην προσπάθεια υλοποίησης των δραστηριοτήτων.
Η πιλοτική εφαρμογή έγινε σε Νηπιαγωγείο της πόλης, από Νηπιαγωγό μέλος της αρχικής ομάδας εκπαιδευτικών, με στόχο την αρχική αξιολόγηση της εφαρμογής των δεδομένων εκπαιδευτικών ενοτήτων και στη συνέχεια, την ευρύτερη εφαρμογή των ενοτήτων αυτών από την υπόλοιπη ομάδα των εκπαιδευτικών που συνιστούσαν την αρχική ομάδα εργασίας, το αρχικό focus group. Η πιλοτική εφαρμογή, είναι γεγονός ότι κατέθεσε πολύ σημαντική εμπειρία στην υλοποίηση των δραστηριοτήτων από την υπόλοιπη ομάδα των εκπαιδευτικών.
Τα παιδιά είναι από τη φύση τους περίεργα για το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Με στόχο να αξιοποιήσει και να ενδυναμώσει τη διάθεση τους για εξερεύνηση και μάθηση το υλικό του προγράμματος, έφτασε στο χώρο του Νηπιαγωγείου σε ένα όμορφο κουτί, που περιείχε εκτός των άλλων και δώρα για το κάθε παιδί: το καπέλο που μας επιτρέπει να μιλάμε, αυτοκόλλητα και το βιβλίο των ιστοριών.
Οι δραστηριότητες που προτείνονται είναι ομαδικές. Και αυτό γιατί η εργασία σε ομάδες μπορεί να είναι διασκεδαστική, ευχάριστη, αλλά ταυτόχρονα δίνει την ευκαιρία στα παιδιά να συνεργαστούν, να καλλιεργήσουν την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή τους, να αναπτύξουν δεξιότητες, να δημιουργήσουν στενές σχέσεις και να θέσουν τις βάσεις για μια κοινότητα που ενδιαφέρεται, μοιράζεται και στηρίζει. Η εργασία σε ομάδες προάγει τη συνεργατική μάθηση και μια ευέλικτη ομάδα επιτρέπει στα παιδιά να δουν τους εαυτούς τους να εργάζονται σε πολλά διαφορετικά πλαίσια, με διαφορετικές συνθήκες κάθε φορά, αλλά και πάνω σε διαφορετικά έργα.
Οι δραστηριότητες απευθύνονται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας που φοιτούν στο Νηπιαγωγείο και στις πρώτες τάξεις Δημοτικού (5-7 ετών) και είναι ενδεικτικές. Ο/Η εκπαιδευτικός μπορεί να τις τροποποιήσει σύμφωνα με τη δυναμική της τάξης του/της, χωρίς όμως να αλλάξει το στόχο που δίνεται στην αρχή -πεδίο: Στόχος- της δραστηριότητας. Οι δραστηριότητες υλοποιούνται με την δεδομένη ακολουθία και είναι θεμιτό να ξεκινήσουν αφού τα παιδιά έχουν γνωριστεί μεταξύ τους και έχουν αρχίσει να «δένονται» ως ομάδα.
Διδακτικές ενότητες με μεγάλο όγκο δραστηριοτήτων υλοποιήθηκαν σε δυο ή τρεις συναντήσεις, ανάλογα με τις δυνατότητες και τα ενδιαφέροντα της ομάδας και την κρίση της νηπιαγωγού η οποία αναγνωρίζει και σέβεται τη διαφορετικότητα κάθε παιδιού, ήτοι προσωπικότητα, ικανότητες, τρόποι έκφρασης και επικοινωνίας, πολιτισμική κληρονομιά και την αναδεικνύει με θετικό τρόπο, διευκολύνει δηλαδή κάθε παιδί να αναγνωρίσει τα δικά του χαρακτηριστικά, αλλά και των άλλων παιδιών της ομάδας. Πριν την έναρξη των δραστηριοτήτων παρουσιάζονται στα παιδιά τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν, έτσι ώστε να εξοικειωθούν με αυτά και μην αποσπαστεί η προσοχή τους στην πορεία.
Δόθηκε η δυνατότητα στην/στον εκπαιδευτικό στο μεσοδιάστημα μεταξύ των δραστηριοτήτων -προκειμένου να μην υπάρχει ασυνέχεια μεταξύ των ενοτήτων- βασιζόμενη στο παραμύθι της ενότητας, να χρησιμοποιήσει κάποιες δραστηριότητες διασκεδαστικές και ενδιαφέρουσες για τα παιδιά. Για τα παραμύθια μας επιλέχθηκαν τεχνικές από το "Drama Process" και άλλες όπως η χρήση έργων ζωγραφικής. Πρέπει να επισημάνουμε ότι οι χρησιμοποιούμενες τεχνικές δεν είναι «ένα πλήρες δράμα». Ενδεικτικά: «Ρόλος στον τοίχο», «Στο δωμάτιο του ήρωα», «Mark the moment». Στο τέλος των εκπαιδευτικών ενοτήτων/δραστηριοτήτων (στο Παράρτημα) παρουσιάζονται ενδεικτικές ασκήσεις για την ενδυνάμωση των σχέσεων για εργασία σε ομάδες παιδιών, όπως και κάποιες τεχνικές που ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να χρησιμοποιήσει ως εισαγωγικό τρόπο προσέγγισης των παραμυθιών γενικότερα.
Μέσα από αυτήν την διαμόρφωση της μεθοδολογίας για την υλοποίηση των διδακτικών ενοτήτων προσπαθήσαμε να πετύχουμε συγκεκριμένους στόχους, σύμφυτους με το Παιδαγωγικό Πλαίσιο και τις Αρχές του Προγράμματος Σπουδών για το Νηπιαγωγείο, στόχους όπως για παράδειγμα:
- την ενδυνάμωση της αυτοαντίληψης και της αυτονομίας των παιδιών, με τη δημιουργία προϋποθέσεων και καταστάσεων ίσης και ανιδιοτελούς επικοινωνίας μεταξύ τους
- την ίση και ανεμπόδιστη συμμετοχή όλων των παιδιών, ανεξαρτήτως φύλου ή καταγωγής, στην υλοποίηση των δραστηριοτήτων με παράλληλη κατάργηση σχέσεων ανισοτήτων
- την αποδυνάμωση των κατηγοριοποιήσεων, προκαταλήψεων και στερεοτύπων, που εμποδίζουν ίσως την αποδοχή των ανθρώπων με διαφορετικά χαρακτηριστικά
- την εισαγωγή του θέματος των ίσων ευκαιριών για αγόρια και κορίτσια, για γυναίκες και άντρες στη σφαίρα της οικογενειακής, κοινωνικής και επαγγελματικής ζωής
Σκοπός των διδακτικών ενοτήτων του σχεδίου εργασίας είναι η απόκτηση από τους μαθητές δεξιοτήτων όπως:
- Η συνεργασία με όλους τους συμμαθητές τους και η αλληλοϋποστήριξη στην υλοποίηση κοινών δράσεων
- Η ενίσχυση της αυτογνωσίας και της αυτοπεποίθησης που θα οδηγήσει στην κατασκευή της προσωπικής ταυτότητας
- Ο περιορισμός του φόβου και της ανασφάλειας που πηγάζει από την έννοια του διαφορετικού.
- Η εξάσκηση σε καταστάσεις που απαιτούν ανταλλαγή και αποδοχή διαφορετικών απόψεων
και η υιοθέτηση και αποδοχή στάσεων και αξιών όπως:
- Ανοχή και σεβασμός του διαφορετικού
- Κατανόηση της μοναδικότητας
- Συμμετοχή
- Ισότητα
Το έργο προβλέπει και τη συμμετοχή των γονιών στη διαδικασία. Αυτή η συνεργασία με την οικογένεια και κατ’ επέκταση η σύνδεση του έργου με την κοινότητα συμβάλει στη μάθηση των παιδιών και βοηθά να γίνουν πιο ευαισθητοποιημένα αναφορικά με το ιστορικό, πολιτιστικό και κοινωνικό πλαίσιο, μέσα από το οποίο έχουν προκύψει και έχουν εξαπλωθεί τα κλασικά παιδικά παραμύθια
Τα παραμύθια προσφέρουν συμβολικές λύσεις σε αυτά τα προβλήματα, επιτρέποντας στα παιδιά να έρχονται σε επαφή με τα «επικίνδυνα» συναισθήματά τους με ασφαλή και εποικοδομητικό τρόπο.
